İstanbul Büyükşehir Belediyesi

İstanbul Büyükşehir Belediyesi veya kısaca İBB, İstanbul ilinin belediye işlerinden sorumlu devlet kurumudur. Kırım Savaşı (4 Ekim 1853-30 Mart 1856) sonrasında Avrupa ülkeleri ile ilişkilerin artması ve devlet kurumlarının batı ülkelerine benzetilmeye çalışması sonrasında, 1855 tarihli Bâb-ı Âli kararıyla İhtisap Nezareti'nin kaldırılması sonucunda kurulmuştur. Şu anki Büyükşehir belediye başkanı, Cumhuriyet Halk Partisi üyesi Ekrem İmamoğlu'dur.

Tarihçe
1919 yılında başlayan Ulusal Kurtuluş Savaşı sonrasında, 1920’de Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisinin kurulmasıyla yeni bir devletin temeli atılmış oldu. 24 Nisan 1921’de Teşkilatı Esasiye Kanununda mahalli idarelerden bahsedilmektedir. (Mad. 11, 12, 13,14) Ancak lafzı olarak belediyeden bahsedilmemektedir. Bu dönemde Ankara, Türkiye’nin başkenti olmuş, 1924 tarihli ve 417 sayılı kanunla da şehrin adı ‘’Ankara Şehremanetine’’ çevrilmiştir. Bu düzenleme ile Cumhuriyet yönetimi de, başkent belediye yönetiminin diğer belediyelerden ayrılması ve ayrı kanunla düzenlenmesi prensibine devam etmiştir.

Ankara Şehremaneti bir daireden ibarettir. Şehremini İçişleri Bakanı tarafından atanıp, İstanbul Şehremini’ni yetki ve görevlerine sahiptir. Şehreminin başkanlığında, fenni işler, sağlık, hesap, sözleşme hukuk müdürlerinden oluşan bir Emanet Encümeni (Genel Kurulu) bulunur. Bu kurul vilayet belediye meclislerinin görev ve yetkilerine sahiptir.

Yine bu dönem içerisinde, 423 sayılı Belediye Vergi ve Resimleri Kanunu ve 486 sayılı Belediye Cezalarına İlişkin kanun çıkartılmıştır. Ayrıca, 1924 Teşkilatı Esasiye Kanununun 85. maddesinde de belediyelerden bahsedilmektedir.

1930 yılında yürürlüğe giren 1580 sayılı belediye Kanunu, hemen onun ardından yürürlüğe giren 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve 1933 tarihli 2290 sayılı Belediyeler Yapı ve Yollar Kanunun belediyelerimiz için önemli düzenlemeler getirmiştir.

Özellikle 1580 sayılı kanunun, o yılların şartları içinde her türlü yerel hizmeti belediyelere görev olarak vermesi (Mad.15), ayrıca onları, bu görevleri yaptıktan sonra beldelerin ve belde halkının yararına olabilecek her türlü girişimde bulunmakta yetkili kılınmıştır. (Mad 19). Bununla beraber, Ankara ve İstanbul’da belediye ve valiliğin birleşik bir idarede bütünleşmesini öngörmüş ve yine o yıllar gereği oldukça etkili bir vesayeti de devam ettirici hükümler getirmiştir. (Mad. 94, 95,96)

Sonraki yıllarda Belediyeler Bankasının kurulması (1933), İstanbul’a geçmişte yabancı kuruluşlara imtiyaz usulü ile yapım ve işletilmesi verilmiş içme suyu sağlanması, şehir içi ulaşımının belediye veya bağlı kuruluşlara aktarılması gibi, belediyeleri güçlendirici bazı tasarruflarda bulunuldu ise de, kaynak yetersizliği nedeniyle ilgili kuruluşlar, görevlerini yeterince yerine getirmediğinden, bu görevler zamanla merkezi idarece üstlenilmiştir. Böylece belediyelerin görev ve yetkilerinde bir gerileme oldu. İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği sıkıntılar bu gerilemeyi artırdı. 1948 yılında 5237 sayılı kanunla yenilenen belediye gelirlerinin sabit rakamlardan oluşması da belediye idarelerini iş görmez hale getirmiştir.

1960 yıllarında yeni düzenleme arayışları başlayarak ‘’Planlı Kalkınma’’ tercihleri gelişti ve beşer yıllık süreyi kapsayan Kalkınma Planları belediyeler açısından bazı düzenlemeler getirdi.

1961 Anayasasının mahalli idareleri il, belediye ve köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve genel karar organları, Anayasanın 55. maddesindeki esasa uygun olarak, halk tarafından seçilen, kamu tüzel kişileri olarak tanımlayarak, aynı zamanda bu idareler görevleri ile orantılı olarak gelir kaynakları sağlanmasını öngördü. (Mad. 116)

Yine bu yıllarda hükümetler belediyelerin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıları hafifletme çareleri aramış, büyük şehir belediyelerine de çeşitli yollarla kredi olanakları vermeye yönelmiş, aynı zamanda küçük kasabaların muhtaç oldukları belediye binası, dükkan, otel, mezbaha, park, bahçe, vs. tesislerin yapımında karşılıksız destek uygulamasını geliştirmişlerdir. Bununla beraber 1946’dan beri yerel yönetimlerin kamu harcamalarındaki payı giderek düşmüştür.

1980 12 Eylül darbesi ile büyük kentlerin yakınındaki belediyelerin, halka hizmet götüremedikleri gerekçesiyle, Sıkıyönetim Komutanlarının koordinesinde ve onların emredecekleri şekilde ana belediyelere bağlanması öngörülmüştür.

Üç yıl süren askeri yönetimde belediyeler konusundaki kararın ilki, belediye organlarının feshine ve belediye başkanlarının atanmasına ilişkindir. Bu kararın alınmasındaki ilk sebep Belediyelerin hizmeti aksatacak kadar politize olması ve anarşik olaylara karışarak anarşistleri korumaları, ikincisi ise, mahalli idarelerin, özellikle belediyelerin maliyesine ilişkin. Bunun için de 2 Şubat 1981 tarih ve 2380 sayılı ‘’belediyelere ve İl Özel İdarelerine Genel Bütçe Vergi Gelirlerinin Pay Verilmesi Hakkında Kanun’’ çıkarılarak, genel bütçe vergi gelirleri tahsilat toplamı üzerinden belediyelere % 5 pay verilmiş ve mali açıdan bir rahatlık sağlanmıştır. Bu oran 1985’den itibaren daha da arttırılmıştır.

1982 Anayasası dönemi; belediyeler açısından yeni düzenlemelerin olduğu bir dönemdir. İlk önce Anayasanın 127. maddesiyle bu konu düzenlenmiştir. Buna göre mahalli idareler; il, belediye ve köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuştur. Maddenin son fıkrasında ise, kamu hizmetlerinin görülmesi amacı ile mahalli idarelerin kendi aralarında Bakanlar Kurulunun izni ile birlik kurmaları ve bunun da kanunla düzenleneceğini belirterek bir bakıma büyük şehir merkezleri için özel yönetim biçimleri geliştirilebileceği hükme bağlanmıştır.

Bu dönemde 1580 sayılı Belediye Kanunu organik olarak aynı kalmakla beraber, buna 3030 sayılı yasa eklenmiştir. Bununla Türkiye’de normal belediye sistemine bir de büyük şehir belediyesi ve ilçe belediyeleri eklenmiştir. Ayrıca, 1985 tarihli 3194 sayılı yeni imar yasası çıkmıştır. Kasım 1983 seçimleri sonrası dönemin siyasal iktidarı belediyeler konusunda parlamentodan başka yasalar da çıkarmıştır. Bu yasaların özelliği, birtakım yetkileri merkezi idare organlarından alarak belediyelere vermesidir.

Yine Cumhuriyet Döneminde bir başka konu da yerinden yönetim ilkesinin giderek benimsenmiş ve genişletilmiş olmasıdır. Konuya ilişkin Kanuni Esasi’de, 1921 ve 1921 teşkilatı Esasiye Kanunlarında ayrıca merkeziyet usulü ile ilgili bir terim kullanılmamıştır. Bu terim sadece 1961 Anayasasında ‘’merkezden yönetim’’ şeklinde yer almıştır. Bundan önceki Anayasalarda ‘’devletin bütünlüğü’’ esas ilke olarak görülmekte, hatta ‘’tevs-i mezuniyet’’ ve tefrik-i vezaif’e yer vermesi olgusuyla birleştirildiğinde de merkeziyetin olağan kural olduğu, yani ülkenin bütünlüğünde merkeziyet usulünün geçerli olduğu görülür.

Yerinden yönetim, siyasi ve idarei yetkilerin bir bölümünün, merkezi idarenin dışındaki otoritelere aktarılması olarak tanımlanırsa 1961 Anayasası ile daha önceki Anayasalardan farklı olarak, doğrudan doğruya, açık ve ayrıntılı bir şekilde, hizmet yerinden yönetim ilkesi getirilmiş, idari ademi merkeziyet tamamlanmıştır. 1961 Anayasasının 112.maddesi yönetimin esaslarının, İdarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esasların dayanır hükmü ile belirlemiştir. Daha sonra 116. maddeyle de yerel yönetim kuruluşlarının, il belediye ve köy olduğunu ve organlarının halk tarafından seçilen kamu tüzel kişiler olarak tanımladığını görmekteyiz.

1982 Anayasası da ‘’idarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerindne yönetim esaslarında dayanır hükmünü getirmiştir. Yine 127.maddesi ile de bu yerel yönetimlerin il, belediye ve köy olduklarını belirtmiştir. 1961 Anayasası ile 1982 Anayasası arasında konuya ilişkin bazı farklar olmakla birlikte bunların en önemlisi ‘’idari vesayet’’ konusudur. 1982 Anayasasının 127. maddesinde 1961 Anayasasından farklı olarak, merkezi idarenin yerel yönetimler üzerinde vesayet yetkisi bulunduğu açıkça belirtilmiştir.

İstanbul, tarih sahnesine çıktığı ilk devirlerden bu yana hep önemli bir şehirdi. Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar başkent olma imtiyazını da hemen hemen her devirde üzerinde taşıdı. Bu nedenle, İstanbul’la ilgili şehircilik hizmetleri, çoğu kez kralları, imparatorları, padişahları ilgilendirdi.

Osmanlı döneminde, şehirle ilgili hizmetlerden kadılar sorumluydu. Kadılar, şehirdeki bütün hizmetleri koordine ediyordu. Kadı’ya, bu görevlerinde Subaşı, Böcekbaşı, Çöplük Subaşısı, Mimarbaşı gibi yeniçeri ocağına bağlı zabit ve görevliler yardım etmekteydi. İstanbul’un ilk kadısı, Fetih’ten sonra tayin edilen Hızırbey Çelebi idi. Osmanlı devrinde İstanbul’da 422 kadı görev yaptı. Bir ara, Belediye’nin işlevlerini İhtisap Nezareti üstlendi.

Osmanlı devrinde bugünkü belediyelerin işlevini gören kurum Şehremaneti idi. Belediye başkanlarına Şehremini adı veriliyordu. Bugünkü anlamda bir şehir yönetiminin kurulması, Tanzimattan sonra, Kırım harbi sırasında, Osmanlı ile aynı saflarda yer alan müttefiklerin etkisiyle gündeme geldi. 1854’te, Meclis-i Vâlâ tarafından bir nizamname hazırlanarak, Dersaadet’te (Suriçi’nde) ve Bilâd-ı Selâse’de (Galata, Üsküdar ve Eyüp Sultan) Şehremaneti ünvanıyla yeni bir memuriyet ihdas edilmesi ve bir Şehir Meclisi kurulması kararlaştırıldı.

İstanbul’un, 25 Temmuz 1855’te göreve gelen ilk Şehremini, Pepe Salih Paşa idi. 1877’de çıkarılan Vilâyât ve Dersaadet Belediye Kanunu İstanbul Şehremaneti’ni 20 belediye dairesine ayırıyordu. Şehremaneti’nin organları, Şehremini ve Şehremaneti Meclisi’ydi. Şehremaneti Meclisi, Padişah tarafından atanan 6 üye ve Şehremini ile birlikte 7 kişiden oluşuyordu.

1913’te çıkarılan Dersaadet Teşkilat-ı Belediyesi Hakkında Kanun-ı Muvakkat, şehir yönetimini yeniden düzenledi. Bu düzenleme, diğer belediye dairelerini kaldırıyor, İstanbul’u tek bir belediye dairesi ve dokuz idare şubesi altında topluyordu. Şehremaneti Meclisi’nin yerine de Encümen-i Emanet kuruldu.

Cumhuriyet kurulduktan sonra uzun süre belediye hizmetleri valilik tarafından yürütüldü. 3 Nisan 1930’da çıkarılan 1580 sayılı belediyeler yasası ile belediye hizmetleri yeniden düzenlendi. İstanbul, belediyeye bağlı 10 şubeye ayrıldı. Şehremaneti ve Şehremini ünvanları kaldırıldı. Halk tarafından seçilen Cemiyet-i Umumiye-i Belediye ve özel idare işlerini yürüten Meclis-i Umumi-i Vilayet de kaldırılarak ikisinin yerine seçimle işbaşına gelen İstanbul Umumi Meclisi kuruldu.

İstanbul’da, 1923’ten 1957 yılına kadar vilayet ve belediye hizmetleri valiliğin uhdesinde kaldı. 1 Mart 1957’de belediye ile özel idare tekrar birbirinden ayrıldı. Belediye ve özel idare işleri, halk tarafından seçilen Belediye Meclisi ve Vilayet Meclisi’nin yetki ve denetimine bırakıldı.

27 Mayıs 1960 Darbesi müdahalesinin ertesi günü Belediye ve Vilayet meclisleri feshedildi. 1961 Anayasası’yla belediye başkanlarının seçimle işbaşına gelmesi kuralı getirildi. 17 Kasım 1963’te yerel seçimler yapıldı.

İstanbul’da seçimle işbaşına gelen ilk belediye başkanı Haşim İşcan oldu. 4 Aralık 1981 günü çıkarılan 2561 sayılı yasa ile büyük şehirlerin yakın çevresindeki yerlerin ana belediyelere bağlanması kararlaştırıldı. 8 Mart 1984’te Büyükşehir Belediye Kararnamesi kabul edildi. Aynı yıl, 23 Mart’ta da Büyükşehir Belediyesi Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararname yayımlandı. İstanbul, Ankara ve İzmir’de Büyükşehir Belediye Başkanlıkları kuruldu. İstanbul’da Seçimle işbaşına gelen Belediye Başkanları’nın yönetimi 12 Eylül 1980’e kadar devam etti. 1980-84 arasında, İstanbul askeri yönetim tarafından atanan başkanlar tarafından yönetildi. 26 Mart 1984’ten beri İstanbul’un Belediye Başkanları seçimle göreve geliyor.

İstanbul’un Belediye Başkanları

Osmanlı Dönemi (Şehreminiler)
№ Şehremini Görev Başlangıcı Görev Bitişi
1 Pepe Salih Paşa 13 Temmuz 1855 4 Kasım 1855
2 Hacı Hüsam Efendi 3 Kasım 1855 23 Şubat 1856
3 Osman Raşid Paşa 24 Şubat 1856 18 Haziran 1858
4 Hüseyin Hasib Bey 19 Haziran 1858 1 Mayıs 1860
5 Ahmed Şükrü Bey 12 Mayıs 1860 14 Nisan 1862
6 Hacı Ahmed Efendi 22 Nisan 1862 22 Haziran 1862
7 Hüseyin Hasib Bey 22 Haziran 1862 16 Mart 1868
8 Server Paşa 7 Mart 1868 6 Temmuz 1870
9 İbrahim Haydar Efendi 18 Temmuz 1870 30 Ağustos 1872
10 Ali Rıza Bey 21 Eylül 1872 10 Mayıs 1873
11 Mehmed Besim Bey 12 Mayıs 1873 23 Ağustos 1873
12 Zülüflü Ali Paşa 23 Ağustos 1873 12 Temmuz 1874
13 Hekim İsmail Paşa 15 Temmuz 1874 1 Ekim 1874
14 Fevzi Bey 2 Ekim 1874 30 Ekim 1874
15 Hekim İsmail Paşa 30 Ekim 1874 24 Mart 1875
16 Şevket Bey 25 Mart 1875 24 Mayıs 1875
17 Ali Kabuli Paşa 30 Mayıs 1875 19 Temmuz 1875
18 Cenanizade Mehmed Kadri Paşa 19 Temmuz 1875 10 Eylül 1875
19 Mehmed Halet Paşa 10 Eylül 1875 22 Aralık 1875
20 Cenanizade Mehmed Kadri Paşa 24 Aralık 1875 28 Kasım 1876
21 Refik Ali Rıza Bey 28 Kasım 1876 14 Kasım 1878
21 Abdullah Galib Paşa 20 Kasım 1878 28 Mart 1879
22 Ahmed Rasim Paşa 30 Mart 1879 20 Nisan 1879
23 Reşid Paşa 20 Nisan 1879 5 Ağustos 1879
24 Yusuf Rıza Paşa 6 Ağustos 1879 29 Kasım 1879
25 Mehmed Arif Paşa 30 Kasım 1879 2 Mart 1880
26 Yusuf Rıza Paşa 4 Mart 1880 30 Mart 1881
27 Ahmed Mazhar Paşa 2 Nisan 1881 21 Eylül 1890
28 Rıdvan İsmail Paşa 22 Eylül 1890 23 Mart 1906
29 Reşid Mümtaz Paşa 14 Haziran 1906 18 Temmuz 1908
30 Şerif Mehmed Rauf Paşa 19 Temmuz 1908 27 Temmuz 1908
31 Mustafa Ziver Bey 28 Temmuz 1908 16 Mart 1909
32 Hazım Bey 17 Mart 1909 13 Temmuz 1909
33 Halil Ethem Bey 20 Temmuz 1909 6 Ocak 1910
34 Mehmed Tevfik Bey 8 Ocak 1910 19 Mayıs 1910
35 Subhi Bey 25 Mayıs 1910 26 Temmuz 1911
36 Hüseyin Kazım Bey 21 Temmuz 1911 27 Ağustos 1911
37 Tevfik Bey 28 Ağustos 1911 18 Ağustos 1912
38 Cemil Bey 18 Ağustos 1912 7 Kasım 1914
39 İsmet Bey 8 Kasım 1914 3 Şubat 1915
40 İsmail Bey 4 Şubat 1915 29 Nisan 1915
41 Bedri Bey 30 Nisan 1915 7 Temmuz 1917
42 Sezai Bey 8 Temmuz 1917 17 Ağustos 1918
43 Cemil Bey 28 Ağustos 1918 15 Aralık 1918
44 Yusuf Ziya Bey 18 Aralık 1918 4 Mayıs 1919
45 Cemil Bey 5 Mayıs 1919 28 Şubat 1920
46 Hayreddin Nedim Bey 2 Mart 1920 17 Nisan 1920
47 Salim Paşa 18 Nisan 1920 2 Aralık 1920
48 Yusuf Razi Bey 5 Aralık 1920 23 Şubat 1921
49 Mehmed Ali Bey 24 Şubat 1921 5 Temmuz 1921
50 Celal Bey 7 Temmuz 1921 4 Mart 1922
51 Mehmed Ziyaeddin Bey 5 Mart 1922 13 Nisan 1923

Cumhuriyet Dönemi
Valiler (1923-1958)
1 Ali Haydar Yuluğ
(1878-1937) 15 Nisan 1923 8 Haziran 1924 Cumhuriyet Halk Partisi
2 Emin Erkul
(1881-1964) 8 Haziran 1924 12 Ekim 1928
3 Muhittin Üstündağ
(1884-1953) 14 Ekim 1928 4 Aralık 1938
4 Lütfi Kırdar
(1889-1961) 8 Aralık 1938 16 Ekim 1949
5 Fahrettin Kerim Gökay
(1900-1987) 24 Ekim 1949 26 Ekim 1957 Bağımsız
6 Kemal Hadımlı (vekil)
(1908-?) 12 Temmuz 1957 5 Ekim 1957 Demokrat Parti
7 Mümtaz Tarhan
(1908-1970) 29 Kasım 1957 11 Mayıs 1958
8 Ethem Yetkiner
(1912-1973) 14 Mayıs 1958 11 Temmuz 1958
Belediye Başkanları (1958-1984)
№ Belediye Başkanı Görev Başlangıcı Görev Bitişi Parti
1 Kemal Aygün
(1914-1979) 11 Temmuz 1958 27 Mayıs 1960 Demokrat Parti
2 Refik Tulga
(1907-1981) 27 Mayıs 1960 14 Haziran 1960 Askerî
3 Şefik Erensü
(1912-1989) 14 Haziran 1960 24 Eylül 1960
4 Refik Tulga
(1907-1981) 24 Eylül 1960 26 Şubat 1962
– Turan Ertuğ (vekil) 27 Şubat 1962 16 Mart 1962
5 Kamuran Görgün 18 Mart 1962 30 Ocak 1963
– Kadri İlkay (vekil) 30 Ocak 1963 31 Ocak 1963
– Niyazi Akı (vekil)
(1913-1992) 31 Ocak 1963 28 Şubat 1963
6 Necdet Uğur
(1923-2004) 28 Şubat 1963 9 Aralık 1963
7 Haşim İşcan
(1889-1968) 10 Aralık 1963 11 Mart 1968 Cumhuriyet Halk Partisi
– Faruk Ilgaz (vekil)
(1922-2014) 12 Mart 1968 6 Haziran 1968 Adalet Partisi
8 Fahri Atabey
(1913-1994) 8 Haziran 1968 9 Aralık 1973
9 Ahmet İsvan
(1923-2017) 14 Aralık 1973 11 Aralık 1977 Cumhuriyet Halk Partisi
10 Aytekin Kotil
(1934-1992) 14 Aralık 1977 12 Eylül 1980
11 Hakkı Akansel
(1924-2016) 12 Eylül 1980 30 Ağustos 1981 Askerî
12 Ecmel Kutay
(1927-1998) 30 Ağustos 1981 24 Eylül 1982
13 Abdullah Tırtıl
(1923-1996) 24 Eylül 1982 26 Mart 1984
Büyükşehir Belediye Başkanları (1984-günümüz)
№ Büyükşehir Belediye Başkanı Görev Başlangıcı Görev Bitişi Parti
1 Bedrettin Dalan
(1941-) 26 Mart 1984 28 Mart 1989 Anavatan Partisi
2 Nurettin Sözen
(1937-) 28 Mart 1989 27 Mart 1994 Sosyaldemokrat Halkçı Parti
3 Recep Tayyip Erdoğan
(1954-) 27 Mart 1994 6 Kasım 1998 Refah Partisi
4 Ali Müfit Gürtuna
(1952-) 12 Kasım 1998 1 Nisan 2004 Fazilet Partisi
Bağımsız
5 Kadir Topbaş
(1945-2021) 1 Nisan 2004 22 Eylül 2017 Adalet ve Kalkınma Partisi
– Ahmet Selamet (vekil) 22 Eylül 2017 28 Eylül 2017 Bağımsız
6 Mevlüt Uysal
(1966-) 28 Eylül 2017 17 Nisan 2019 Adalet ve Kalkınma Partisi
7 Ekrem İmamoğlu
(1971-) 17 Nisan 2019 6 Mayıs 2019 Cumhuriyet Halk Partisi
– Ali Yerlikaya (vekil)
(1968-) 7 Mayıs 2019 27 Haziran 2019 Bağımsız
(7) Ekrem İmamoğlu
(1971-) 27 Haziran 2019 Görevde Cumhuriyet Halk Partisi